کدام فرقی است؟
جواب: بلی در میان هردو بسیار فرق است ، و این فرق از دو اعتبار ظاهر میگردد:
(۱) اول به اعتبار سبب اختلاف -
(۲) به اعتبار آثار و ونتایج این اختلاف -
چنانچه در میان صحابه کرام که کدام اختلاف واقع شد او اختیاری و ارادی نه بلکه اضطراری بود زیرا که در فهم آنها اختلاف واقع شدن یک سخن فطری بود و علاوه از این امر فطری در زمانه آنها چیزهای دیگر نیز بود که سبب اختلاف شد مگر آن چیزها بعد از زمانه صحابه ختم شدند -۱- و از اختلاف مانند صحابه کرام بطور مکمل خلاصی نیز ممکن نبود و اختلاف کننده مانند این مستحق این بدگوئی و ملامتی نیست که ذکر آن در آیات گذشته و در دیگر آیات مانند این آمده است ، زیراکه در نزد اللّه تعالٰی برای گرفت و مواخذه اختلاف کننده شرط این است که انسان قصداً اختلاف کرده وبر آن محکم باشد -
لیکن غالباً اختلافی که در میان مقلدین دیده می شود در نزد آنها برای این هیچ عذری نیست ، زیرا که بعضی از آنها چنین است که باوجود یافتن دلیل واضح از قرآن و حدیث و معلوم شدن این که این دلیل را علاوه از مذهب ایشان دیگر مذاهب تائید میکنند ، این دلیل را صرف برای این ترک میکنند که این مخالف مذهب آنها است ، گویا که مذهب آنها در نزد آنها اصل است ، یا تنها مذهب آنها همان دینی است که محمد صل اللّه وعلیه وسلم اورا آورده آمده است - و ماند مذاهب دیگر او آن دینی است که منسوخ شده است - و طریق کار دیگر مقلدین بکلی برعکس آن است زیرا که در رائ و خیال آنها این است که همه مذاهب با وجود اختلاف وسیع تر مانند شرائع مختلف است ، چنانچه از علماء مقلدین بعضی متاخرین -۱- به صراحت گفته اند که در این هیچ مشکلی نیست که مسلمان از جمله آن مذاهب

۱- ببینید از ابن حزم الاحکام فی اصولأحکام و از شاه ولی الله رحمة اللّٰه علیه حجة الله البالغة یا متعلق به این موضوع رساله خاص آن عقدالجید فی أحکام الاجتهاد والتقلید -
۲- فیض القدیر شرح جامع الصغیر (۲۰۹/۱) یا باز سلسلة الأحادیث الضعیفة (۷۶/۱-۷۷)